بی‌عملی مسئولان، تشدید بحران آلودگی هوا را در شهرهای ایران رقم زده است

آلودگی هوا در کلان‌شهرهای ایران، به‌ویژه در فصول سرد سال، به یکی از جدی‌ترین معضلات زیست‌محیطی و بهداشتی تبدیل شده است. با وجود شناخت کامل از ریشه‌های این بحران و راهکارهای متعدد موجود، دهه‌ها بی‌عملی و فقدان اراده سیاسی، هر سال این هوای مسموم را مرگبارتر می‌کند و جان هزاران نفر را به دلیل بیماری‌های تنفسی و قلبی به خطر می‌اندازد. پایتخت، تهران، اکنون به یکی از آلوده‌ترین شهرهای جهان بدل گشته است، در حالی که کارشناسان و مسئولان به‌خوبی می‌دانند چه گام‌هایی باید برای مهار این قاتل خاموش برداشت.

ناوگان فرسوده؛ ریشه اصلی بحران آلودگی هوا در کلان‌شهرها

یکی از عوامل کلیدی و تأثیرگذار در تشدید آلودگی هوا، حجم سرسام‌آور وسایل نقلیه فرسوده در کشور است. بر اساس آمار رسمی آبان ماه ۱۴۰۴، حدود ۴۲ میلیون دستگاه خودرو و موتورسیکلت در ایران تردد می‌کنند که بیش از ۵۲ درصد آن‌ها (۲۲.۱ میلیون دستگاه) فرسوده محسوب می‌شوند. وضعیت در تهران به‌مراتب وخیم‌تر است؛ از ۳.۵ میلیون خودروی فعال پایتخت، ۲.۹ میلیون دستگاه (۸۳ درصد) فرسوده هستند. همچنین، از ۳ میلیون موتورسیکلت تهران نیز ۲.۴ میلیون دستگاه (۸۰ درصد) عمر مفید خود را از دست داده‌اند. این ناوگان عظیم فرسوده، با احتراق ناقص سوخت و عدم وجود سیستم‌های کنترل آلایندگی به‌روز، اصلی‌ترین منبع متحرک تولید ذرات معلق، اکسیدهای نیتروژن و سایر آلاینده‌ها در کلان‌شهرها به شمار می‌رود. خودروهای فرسوده به دلیل مصرف سوخت بالا و انتشار چندین برابری آلاینده‌ها نسبت به خودروهای استاندارد، تأثیر مخربی بر کیفیت هوا دارند و به نوعی قلب تپنده معضل آلودگی هوا محسوب می‌شوند.

بنزین بی‌کیفیت و پیشرانه‌های منسوخ؛ چالش‌های مضاعف کاهش آلایندگی هوا

چرخه معیوب تولید آلودگی هوا تنها به خودروهای فرسوده محدود نمی‌شود. کیفیت نامطلوب سوخت و فناوری‌های قدیمی موتورها نیز نقش بسزایی دارند. بنزین با استاندارد پایین (یورو ۴ و حتی پایین‌تر) که در بسیاری از نقاط کشور توزیع می‌شود، حتی خودروهای نو را نیز با چالش مواجه می‌کند. این سوخت بی‌کیفیت علاوه بر افزایش مصرف، باعث احتراق ناقص و تشدید آلایندگی می‌شود و عملاً کارایی مبدل‌های کاتالیستی خودروهای جدید را کاهش می‌دهد. از سوی دیگر، استفاده مداوم از پیشرانه‌های قدیمی و پرمصرف نظیر XU7P، خانواده موتورهای M15 و M24 که هنوز بر روی برخی محصولات داخلی مانند نیسان آبی و بخش عمده‌ای از خودروهای ایران خودرو و سایپا نصب می‌شوند، معضل را دوچندان کرده است. این موتورها با استاندارد آلایندگی یورو ۲ یا پایین‌تر، که نزدیک به دو دهه پیش در جهان منسوخ شده‌اند، به طور مستمر به انتشار آلاینده‌ها ادامه می‌دهند و هرگونه تلاش برای کاهش آلودگی هوا را بی‌اثر می‌سازند. فقدان یک برنامه جامع و واقعی برای اسقاط خودروها و جایگزینی موتورهای قدیمی، این چرخه بسته آلایندگی را هر روز تکرار می‌کند.

ضعف زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی و جولان موتورسیکلت‌های آلاینده در بحران آلودگی هوا

مدیریت شهری ناکارآمد و ضعف زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی، فشار مضاعفی بر آلودگی هوا وارد می‌کند. در حالی که توسعه خطوط گسترده مترو در تمامی مناطق تهران و شهرهای اقماری می‌توانست به‌تنهایی بخش قابل توجهی از آلودگی هوا را کاهش دهد، این مهم به تعویق افتاده است. ناوگان فرسوده اتوبوس‌رانی تهران نیز وضعیت فاجعه‌باری دارد. کمبود شدید اتوبوس و فرسودگی همزمان ناوگان موجود، شهروندان را ناچار به استفاده از خودروهای شخصی می‌کند که این امر، هم مصرف سوخت را افزایش می‌دهد، هم ترافیک را تشدید می‌کند و هم آلایندگی را چند برابر می‌سازد. اتوبوس‌های فرسوده از صبح تا شب در خیابان‌ها تردد کرده و خود به یکی از عوامل اصلی آلودگی هوا تبدیل شده‌اند.

موتورسیکلت‌ها نیز از جمله آلاینده‌های پنهان و فراموش‌شده کلان‌شهرها هستند. سال‌ها حضور بدون نظارت جدی این وسایل نقلیه در شهرها، منجر به تولید آلایندگی بیش از خودروها شده است. اگرچه الزام انژکتوری شدن موتورسیکلت‌ها گامی مثبت بود، اما حجم بالای موتورسیکلت‌های کاربراتوری فرسوده، تأثیر این اقدام را به حداقل رسانده است. اسقاط موتورسیکلت‌های فرسوده و اعمال استانداردهای دقیق آلایندگی و ایمنی برای آن‌ها، نقش تعیین‌کننده‌ای در بهبود کیفیت آلودگی هوا خواهد داشت.

شهرسازی بی‌ضابطه و نقش آن در وخامت آلودگی هوا

توسعه بی‌رویه و غیراصولی شهری، به‌ویژه ساخت‌وسازهای بلندمرتبه در غرب تهران، یکی دیگر از عوامل مؤثر بر تشدید آلودگی هوا است. این برج‌سازی‌ها عملاً کریدورهای طبیعی ورود باد به پایتخت را مسدود کرده و مانع از تهویه طبیعی شهر می‌شوند. این ساخت‌وسازها، علاوه بر مصرف بی‌رویه منابع طبیعی، با افزایش تراکم جمعیتی، تعداد سفرهای درون‌شهری با خودروی شخصی را نیز به شدت بالا برده‌اند. نبود برنامه‌ریزی بلندمدت شهری و گسترش بی‌حد و حصر تهران، توانایی شهر را برای مقابله با انباشت آلاینده‌ها از بین برده و به حبس آلودگی هوا در لایه‌های پایینی جو کمک می‌کند.

راهکارهای عملی و فوری برای مقابله با آلودگی هوا؛ لزوم اراده سیاسی

ایران تمامی ابزارها و دانش لازم برای پایان دادن به بحران آلودگی هوا را در اختیار دارد، اما آنچه سال‌ها غایب بوده، اراده سیاسی و مدیریتی قاطع برای اجرای همزمان و بی‌وقفه این برنامه‌هاست. دو اقدام فوری و ضروری که دولت می‌تواند بدون نیاز به بودجه مردمی انجام دهد:

برقی‌سازی و هیبریدی‌سازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی: شامل اتوبوس، تاکسی و ون‌های درون‌شهری. فناوری این خودروها در داخل کشور بومی‌سازی شده و تنها به اراده سیاسی و سرمایه‌گذاری نیاز دارد. این اقدام می‌تواند به‌سرعت سهم حمل‌ونقل عمومی در کاهش آلودگی هوا را افزایش دهد.

جایگزینی و اسقاط فوری خودروهای فرسوده دولتی: صدها هزار دستگاه خودروی فرسوده در اختیار دستگاه‌های دولتی قرار دارد که با پلاک دولتی از تمامی محدودیت‌ها معاف بوده و منبع عمده‌ای از آلایندگی محسوب می‌شوند. جایگزینی این ناوگان می‌تواند الگویی برای بخش خصوصی باشد.

علاوه بر این، راهکارهایی مانند اجرای واقعی و گسترده طرح‌های اسقاط خودرو و موتورسیکلت، تولید و توزیع سوخت با استانداردهای روز جهانی (یورو ۵ و ۶)، استانداردسازی موتورهای تولید داخل و الزام خودروسازان به استفاده از فناوری‌های پاک‌تر، و نظارت جدی بر رعایت استانداردهای زیست‌محیطی در صنعت و شهرسازی، همگی از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند به صورت مکمل عمل کرده و به کاهش چشمگیر آلودگی هوا منجر شوند.

نتیجه‌گیری

آلودگی هوا در ایران نه سرنوشتی محتوم است و نه مشکلی پیچیده و لاینحل. راه حل‌ها روشن و در دسترس هستند. این بحران نه نیازمند بودجه‌های نجومی است و نه فناوری‌های دست‌نیافتنی؛ بلکه به یک تصمیم جدی، قاطع و مسئولانه از سوی مسئولان نیاز دارد. تا زمانی که به جای بهانه‌تراشی و بی‌عملی، مسئولیت‌پذیری جایگزین نشود، هر سال کودکان، سالمندان و بیماران تنفسی قربانی همین هوای مسموم خواهند شد. این بحران قابل حل است؛ تنها کافی است یک بار برای همیشه تصمیم گرفته شود که آلودگی هوا دیگر بزرگ‌ترین قاتل خاموش مردم ایران نخواهد بود.

مجله خودرویی آر سی